Masumiyet Müzesi - Orhan Pamuk
Orhan Pamuk’un ‘Masumiyet Müzesi’nde anlattığı aşk, Cumhuriyet Türkiyesi’nin modern muhafazakâr karakterinden kaynaklanan bir aşk türü. 20. yüzyılın başlarında Batı ile Doğu arasında melezlenerek hayat bulmuş, çoğaltıla çoğaltıla, nesilden nesile aktarıla aktarıla benimsenmiş, yüceltilmiş, cinselliği neredeyse dışarıda bırakıp sadakati öne çıkarmış bu aşk türü de şimdi biraz tuhaf görünmekle birlikte, aşkın ta kendisidir
Beklenen roman, okuyucuyla buluştu. 2001 yılında yayımlanan Kar’dan bu yana yeni bir roman yayımlamayan Orhan Pamuk, uzun bir süredir üzerinde çalıştığı Masumiyet Müzesi’ni geçen günlerde tamamladı. Nobel ödülünü kazanmasının ardından yayımlanması bu romanla ilgili beklentileri daha da yükseltmişti. Ve söz konusu beklenti romanı/yazarı manşetlere elbette taşıyacaktı. Geçen hafta Masumiye Müzesi’ne odaklanan medyadan yansıyan haberleri okumuşsunuzdur. Öyleyse, yüzbinlik ilk baskıyla dağıtılan kitabın yakında ikinci baskıya gireceğini, romanda anlatılan hayatı canlandıran bir müzenin hazırlandığını, romanın 592 sayfa, 3071 paragraf, 140366 kelimeden ve 150’den fazla karakterden oluştuğunu, hikâyenin Yeşilçam melodramlarının kalıplarını kullanan bir aşkı anlattığını ve hatta hikâyenin ana akışını biliyorsunuz. Çeviri haklarının otuzun üzerinde dilde yayımlanmak üzere satıldığını, ilk çevirinin bu ay içinde Almanya’da yine yüz binlik ilk baskıyla yayımlanacağını da duymuşsunuzdur. Kara Kitap’ın kahramanı Celal Salik’in, Kar romanının kahramanı Ka’nın, Cevdet Bey ve Oğullar romanınının merkezindeki Cevdet bey ailesinin, İstanbul Hatıralar ve Şehir’den tanıdığımız Pamuk ailesinin ve hatta bizzat Orhan Pamuk’un kendisinin de roman kişileri arasında yer aldığına dikkatiniz mutlaka çekilmiştir.Yazar ve okuyucuyu bütünleştiren bu ayinin maddi ve manevi anlamda getirdiği hareketlilik, edebiyat ve kitap âlemini yaz mevsimin durgunluğundan bir anda çıkardı. Sevindirici. Gelgelelim, üzerinde bu kadar konuşulan bir roman, hakkında eleştiri yazmayı güçleştiriyor; hele ki, kısa bir zamana ve az sayfaya sığdırmak zorunluluğu varsa. Yine de deneyelim...
Kader ağlarını örer;
Ağırlıklı olarak 1975 ile 85 arasında geçen ama 85’ten 2005’e kadar süren bir hikâye anlatılmış Masumiyet Müzesi’nde. Yani otuz yıllık süreyi kapsayan bir aşk hikâyesi bu. Tipik bir Yeşilçam kalıbı kullanmış Pamuk. Esas oğlan Kemal, Nişantaşılı, tekstil zengini Basmacı ailesine mensup, otuz yaşında, tahsilli, yakışıklı bir adam. Esas kız Füsun ise çok genç, çok güzel, ama yoksul. Kemal’in uzaktan akrabası. Aslında pek akrabası sayılmaz; Kemal’in annesinin ifadesiyle hısım oluyorlar. Füsun, üniversiteye giriş imtihanını kazanamamış, biraz vakit geçirmek, biraz da para kazanmak için, Nişantaşı’nda bir butikte çalışıyor.
Kemal, Sibel isimli, kendi gibi iyi aileden, zengin bir kızla nişanlanmak üzere. Kız, Fransa’da tahsil görmüş, nispeten modern fikirli. Yani, eğer evlilik kesinse evlilik öncesi ilişkiye karşı değil. O ilişki de kuruluvermiş müstakbel çift arasında. Kısacası, Kemal ve Sibel için mutlu bir hayatın kapıları aralanmış gibi. Ne var ki, ‘kader ağlarını örmüştür’. Kemal, Sibel’e hediye almak için girdiği butikte Füsun’la karşılaşacak ve romanın asıl hikâyesi başlayacaktır. Kemal ve Füsun arasında cinsellikle şiddetlenen yakıcı aşk, bu aşkın etrafındaki herkesin hayatını derinden sarsmak üzeredir...
Füsun’u sevmesine rağmen Sibel’le görkemli bir törenle nişanlanır Kemal. Kalbi kırılan Füsun, Kemal’le ilişkisini kesmiş, izini kaybettirmiştir. Ayrılık acısına dayanamayan Kemal, Sibel’le ilişkisini sürdüremez. Nişan bozulur. Sevinçlidir Kemal, Füsun’u bulup mutlu bir yuva kurmanın hayallerini kurmaktadır. Ama dedik ya, ‘kader ağlarını örmüştür’ bir kere... Kemal, Füsun’u bulduğunda şaşkınlığa uğrayacaktır. Bu kısa zaman aralığında, film işlerinde çalışan sinema aşığı bir gençle evlenmiştir genç kız. Kocasına âşık olmamakla birlikte gururu ve onuru, kocasından boşanıp kendini Kemal’in kollarına atılmasına engeldir. Tuhaf bir hayat başlar Füsun’ların evinde. Kemal, bir aile dostu gibi, neredeyse her akşam Çukurcuma’daki evde, Füsun’un anne ve babasının da dahil olduğu aile ortamının konuğu olacak, küçük mutluluklarla yetinecektir. Dile kolay, ayrılmalarından sonraki tam sekiz yılı Kemal abi sıfatıyla geçirecek, her şeyin yoluna girdiğini sandığı bir anda, yolları bir kez daha o meşum ağlara dolanacaktır...
Aşk romanı mı?
Sadece iki aylık bir yakınlaşma anının hayaliyle, başka bir kadına bakmaksızın tam sekiz yıl geçiren bir roman kahramanını anlamakta genç kuşaklar zorlanabilirler. Duygusal eğitimlerini Yeşilçam sinemasının ve ona ilham veren popüler aşk romanlarının anlattığı hikâyelerle tamamlayan kuşaklar için böyle bir derviş sabrı hiç yadırgatıcı değil. Mesela, savaş ve göç nedeniyle zorunlu olarak ayrılan iki sevgilinin özlemlerini gidermek için bir çay bahçesinde senede bir gün de olsa buluşarak taşıdıkları aşkı hikâye eden Senede Bir Gün Geliyor aklıma. Geçen haftaki yazımda edebiyatın öğretilen bir şey olduğunu söylemiştim. Aşk da öyledir. Ritüellerle, şarkılarla, filmlerle, romanlarla öğrenilir. Genel geçer tek bir tarifi yoktur. Tarihe, topluma, o toplumun sınıf ve katmanlarına, kültüre göre değişir. İnsanlar aşklarını kendileri yaşarlar, ne var ki toplumsal ve tarihsel süreçlerce belirlenmiş bir biçimde yaşarlar.
Söylemek istediğim -siyasal, külütürel ve ideolojik belirlenmişliği nedeniyle- aşkın bir yalan olduğu değil. Aşkın anlatılarla yayıldığını, beslendiğini ve belirlendiğini düşünüyorum. İnsanlar kendi aşklarını bile hislerine tercüman olan anlatılarla anlarlar. Kimisinin aşkını arabeskler anlatır kimisininkini bir şairin dizeleri. Hangi aşkın daha derin, daha yüce ya da daha şiddetli olduğunu tartışamayız, ama aşkınızın anlatıcısını ve anlatısını seçtiğinizde bir kültürel kimliğe yerleşmeniz kaçınılmazdır.
Pamuk’un anlattığı aşk, Cumhuriyet Türkiyesi’nin modern muhafazakâr karakterinden kaynaklanan bir aşk türü. 20. yüzyılın başlarında Batıyla-Doğu arasında melezlenerek hayat bulmuş, çoğaltıla çoğaltıla, nesilden nesile aktarıla aktarıla benimsenmiş, yüceltilmiş, cinselliği neredeyse dışarıda bırakıp sadakati öne çıkarmış bu aşk türü de şimdi biraz tuhaf görünmekle birlikte, aşkın ta kendisidir. Başka bir coğrafyada gözlemleyeceğimiz aşk türlerinden ne daha az ne daha çok gerçektir/kutsaldır/duygusaldır. Ve her aşk türü gibi onu üreten toplumsal tarihle içiçe geçmiştir. İşte bu içiçe geçmişlik sayesindedir ki, Orhan Pamuk, Masumiyet Müzesi romanında bir aşkı anlatırken bireylerden toplumsala sıçrayarak 70’li yılların Türkiye’sine temas etmekte hiç zorlanmıyor. Aşk ve cinsel özgürlüklerle birlikte her türlü hak ve özgürlük talebinin baskılandığı, modernliğin biçimsel olarak alımlandığı, teknoloji ürünü eşyaların hayret ve hayranlık uyandırdığı, sosyetenin komikleştiği, yoksulluğun bugünkü kadar dehşet uyandırmadığı, henüz çocuksu çağlarını süren bir Türkiye’deyiz.
Pamuk’un bütün romanlarında değindiği Batılılaşmak meselesi, aşkın ve cinselliğin yaşanma tarzıyla, Masumiyet Müzesi’nde de çıkıyor karşımıza. Ama asıl öne çıkan tarih ve bellek. Orhan Pamuk, toplumun saklı hafızasında hayal gücü sayesinde yaptığı yolculuklarda edindiği tanıklığı toplumun şimdisine sunmayı, böylece bu toplumu geçmişiyle ‘konuşma’ya, diyaloğa sokmaya çalışan, bu yolla toplumu unuttuğu, kapattığı anılarını yeniden düşünmeye zorlayan bir yazar. Zamanın ve belleğin izini sürüyor. Şimdi gerilerde kalmış bir aşkı, o aşkı sarmalayan eşyalarla, evlerle, sokaklarla, vapur düdükleriyle, siyasi olaylarla, sinemayla, müzikle yeniden canlandırıken toplumsal hafızanın üstünü açmaya ve bilinç altının, dolayısıyla saklı geçmişin tanıklığını yapmaya soyunuyor. Öyle ki, roman kahramanın aşkını ebedileştirmek için bir müze kurma fikri ve müzede sergilenecek eşyaların toplanma süreci hikâyenin en temel noktası. Böylelikle belleğin dinamikleriye, sakladıkları ve biriktirdikleriyle, nasıl biriktirip nasıl eksilttiğiyle yüzleşiyoruz.
En çok eşyalar taşıyor geçmişin yükünü. Füsun’la mutlu zamanlarının çok gerilerde kaldığında, o anların hatıralarını, renklerini, dokunma ve görme zevklerini kendisine o mutluluğu yaşatan Füsun’dan çok daha sadakatle saklayan eşyalara bağlanıyor Kemal; “Merhamet Apartmanı’nda biriktirdiğim eşyaları elime almadan, yalnızca onları bir kere görmekle bile Füsun ile geçmişimizi, akşamlan sofrada oturuşumuzu artık hatırlayabiliyordum. Eşyalarla, porselen bir tuzluk ya da köpek biçiminde bir terzi mezurası ya da korkutucu bir konserve açacağı ya da Füsunların mutfağından hiç eksik olmayan Batanay marka ayçiçek yağı şişesi ile birleştirdiğim tek tek anlar, yıllar geçtikçe hafızamda sanki geniş bir zamana yayılıyordu. Merhamet Apartmanı’nda biriken eşyatara, tıpkı izmaritler gibi baktıkça Füsunların evinde sofrada otururken yaptıklarımızı tek tek hatırlardım.”
Kayıp zamanın İzinde;
Roman kahramanı Kemal’in müze kurmaktaki maksadı, topladığı eşyaları, kap kaçağı, incik boncuk ile elbiseleri ve resimleri sergileyerek, yaşadığı yıllara bir anlam verebilmek, zamanı mekana dönüştürmek. Onun müzesiyle yapmak istediğini gerçekleştirense yazar Orhan Pamuk olmuş; her biri 70’ler Türkiye’sinin atmosferini simgeleyen kişi, eşya, olay ve duygulardan derlediği Masumiyet Müzesi romanıyla bir tür müze bekçiliği yapıyor sanki. Kahramanın belleğinde dolanan anılar salt bireysel bir tarihi yansıtmıyorlar. Hatıralar, eşyalar ona aitse bile, Kemal’in belleği bireysel bir bellek değil. O anıları toplum içinde edinmiş, onları toplum içinde hatırlamış, ve konumlandırmıştır Kemal. Onun belleği diliyle, edebi metinlerle, İstanbul’un semtleri, sokakları ve evleriyle, eşyalarıyla bu toplumun imgelemini kuruyor.
Romanın başlarında 70’lerin yüksek sosyetesi öne çıkmakla birlikte, melodram kalıbı dediğimiz zengin delikanlıyla yoksul kız arasındaki aşk, Pamuk’a İstanbul’un her kesimine açılma imkânı sağlamış. Elbette imkânı kendisi yaratıyor Pamuk.
Tam bu noktada Orhan Pamuk romanlarındaki kusursuz kurgudan söz açabiliriz. 592 sayfalık romanın her parçasını birbirine bağlayan bu kurgu sayesinde, taklit ettiği melodramların saçmaya varan rastlantısallıkları, onun hikâyesinde nedenselliğe dönüşebiliyor. Kişiler, eşyalar, isimler, hemen her şey o bütünlüğün bir parçası. Mesela Merhamet Apartmanı ismini açıklarken romanın temel meselelerinden pek çok şeye değinivermiş; “1934’te Atatürk’ün bütün Türk milletine soyadı almasını şart koşmasından sonra, İstanbul’da yeni yapılan pek çok binaya aile adları verilmeye başlanmıştı. O zamanlar İstanbul’da sokak adları ve numaraları tutarlı olmadığı ve tıpkı Osmanlı döneminde olduğu gibi, büyük ve zengin aileler, içinde hep birlikte oturdukları büyük konaklarla, binalarla özdeşleştirildikleri için hu yerindeydi. (Hikâyemde sözünü edeceğim pek çok zengin ailenin kendi adını taşıyan bir apartmanı vardır.) Aynı yılların bir başka eğilimi, binalara yüce ilkelerin, değerlerin adlarını vermekti; ama annem yaptırdıkları apartmana “Hürriyet”, “İnayet”, “Fazilet” gibi adlar verenlerin, aslında bütün hayatlarını bu değerleri çiğneyerek geçirmiş kişiler arasından çıktığını söylerdi. Merhamet Apartmanı’nı, Birinci Dünya Savaşı sırasında şeker ticareti yapan karaborsacı yaşlı bir zengin, vicdan azabıyla yaptırmaya başlamıştı. Adamın apartmanını vakfedip gelirini fakirlere dağıtacağını anlayan iki oğlu (birinin kızı ilkokulda sınıf arkadaşımdı), babalarının bunadığını doktor raporuyla kanıtlayıp onu düşkünler evine atmışlar, binaya el koymuşlar, ama çocukluğumda benim tuhaf bulduğum adını değiştirmemişlerdi.”
Popüler aşk romanlarında ya da Yeşilçam melodramlarındaki yatay hikâyelemeciliğin yerini Merhamet Müzesi’nde Orhan Pamuk’un dikey üslubu alıyor. Sadece cümle yapılarından, titizlikle seçilmiş sözcüklerden, süslü sözlerden söz etmiyorum. Çok önemli, duygusal içeriği yoğun bir konuyu aşırı yalın, serinkanlı, duygusuz bir dille anlatmak da bir uslup tavrıdır. Kemal’in bugünden geriye, yani anlatıcılıktan olayları bizzat yaşamış kişiye gidip gelen sesi, anıların yapısına uygun bir şekilde, kimi zaman donuk kimi zaman coşkulu ifadelerle verilmiş. Orhan Pamuk, kahramanının psikolojisine nüfuz ederek zamanda bir geriye bir ileriye, nedenden sonuca ve tekrar nedene gidip gelirken onun iç çatışmalarını teşhis ediyor, ayrıntılandırıyor ve açıklıyor. Bir tek anlatıcıya ait iki benlik durumu kullanmış. 70’lerdeki Kemal’in duygu ve düşüncelerini açıklayan ve yorumlayan ses, 2000’leri yaşayan Kemal’e ait (aslında Orhan Pamuk’a ait). Ancak anlatıcı Kemal ile anlatılan (olayları yaşayan) Kemal arasında niteliksel bir fark var. Bu farkı üslubuyla ortaya koyuyor Pamuk. Kayıp Zamanın İzinde’de Proust’un yaptığı gibi, “incelikli zihinsel sözdağarcığı, bağımlı cümlecik üslubu, psikolojik güdülere aşırı ilgi, yer yer ironik öz-alıntılar ve son olarak imgeci ve teorik izahlara başvurulması; bunların hepsi de anlatan benliğin deneyimleyen benliğe bilişsel üstünlüğünü vurguluyor.
Evet, gerek anlatıcının konumu gerekse de üzerinde durulan temalar açısından Masumiyet Müzesi’nin Proust’un Kayıp Zamanın İzinde’sini çağrıştırdığını söyleyeceğim. Dorrit Cohn, Şeffaf Zihinler adlı incelemesinde belirtmişti; “cehalet, kafa karışıklığı ve hayaller dünyasındaki bir geçmiş benliğe dönüp bakan kolay anlaşılır bir anlatıcı: Proust bu tür geriye dönüşlü zihinsel anlatının en iyi uygulayıcısı olduğu gibi, aynı zamanda en bağlı savunucusuydu da.” Nitekim Yakalanan Zaman’da şöyle konuşturur kahramanını Proust; “İnsan bir şey deneyimler ama ne deneyimlediği hani şu ışığa tutmadan önce bir siyahlıktan başka hiçbir şey göstermeyen negatifler gibidir ve bunlara da ters taraftan bakmak gerekir. Aklın süzgecinden geçirilmediği müddetçe ne olduğunu bilemeyiz. Ancak o zaman, bunu ışığa tutup aklileştirdikten sonra kişi hissettiği şeyin şeklini şemalini ayırt edebilir, ama edene kadar da akla karayı seçer.”
Kemal de geçmişi bizzat deneyimlediği halde kimi anlamları bugün yeni yeni çözebilen, değerlendiren, bunun için akla karayı seçen bir karakter. Giriş cümlesini hatırlayın; “Hayatımın en mutlu anıymış, bilmiyordum.” Tıpkı müzeleri ilk kuran koleksiyoncular gibi, Füsun’u hatırlatan ilk parçaları toplarken yapığı şeyin nereye varacağını hiç düşünmemiştir. Aslında bir izleyici ve kaydedicidir Kemal; kamera gözü önce sevgilisine odaklanır, sonra sevgilisinin yaşadığı mekana, sevgilisinin sevdiklerine, çevresine, sonra sokağa ve toplumun geri kalan kesimine çevrilir. Kaydettiklerini hikâye etmekse yıllar sonra Orhan Pamuk’a düşecektir. Biz ise bir kez daha Proust’a döneceğiz; “gerçek yaşam, en sonunda keşfedilen ve aydınlatılan yaşam, dolayısıyla gerçekten yaşanan tek yaşam, bu yaşam edebiyattır.” Kemal de Marcel gibi geçmişin ancak anlatı yoluyla gerçeklik haline geleceğine inanmıştır. Melodramları vazgeçilmez kılan ‘Hayatım roman’ klişesi bir kez daha iş başındadır.
Okuyucu için, değer verdiği bir yazarın yeni bir romanı yayımlandığında düş kırıklığı yaşama korkusu her zaman vardır. Pamuk’un Nobel ödülü sahibi sıfatıyla tamamladığı ilk romanı olması Masumiyet Müzesi’nden beklentileri daha da artırmıştı. Korkulan olmadı. Kitabın daha ilk sayfalarında rahatlayacaksınız. İyi bir konu yakalamış Pamuk. Her zamanki titiz işçiliğiyle iyi hikâyelemiş. Masumiyet Müzesi, Pamuk’un roman kariyerinin en üst sıralarına oturacak nitelikte. Ancak benim için birincilik hâlâ Benim Adım Kırmızı’da...
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder